Ο Gaudi στην Πάτρα

Ο Antoni Gaudi γεννήθηκε στις 25 Ιουνίου 1852 στο Ρέους, κοντά στη Βαρκελώνη, όταν η Καταλονία διένυε μία περίοδο κοινωνικών αλλαγών. Στα μέσα του 19ου αιώνα, η βιομηχανική επανάσταση μεταμόρφωνε όχι μόνο τις παραδοσιακές κοινωνικές δομές, αλλά ολόκληρη τη φιλοσοφία του αστικού σχεδιασμού. Οι αλλαγές που προωθούσε η μεσαία τάξη προκαλούσαν ταχύτατη ανάπτυξη των πόλεων, ανάγκη για νέους τύπους κτιρίων, κατοικιών και εμπορικών χρήσεων, και γενικότερη εγκατάλειψη του παραδοσιακού αγροτικού τρόπου ζωής [1].

Το 1859 στη Βαρκελώνη, εφαρμόστηκε ένα νέο αστικό σχέδιο με την ονομασία Εϊσάμπλε, το οποίο είχε ως βασικές αρχές τη λογικότητα, την ισότητα και τη σύγχρονη αποδοτικότητα, με στόχο την ανάπτυξη της πόλης. Το Εϊσάμπλε βασιζόταν σε μελέτες δημογραφικών τάσεων, συγκοινωνίας και ρύθμισης των πρωτογενών και δευτερογενών υπηρεσιών. Οι νέοι αρχιτέκτονες διδάσκονταν μεγάλο εύρος θεωριών και καλούνταν να συνεισφέρουν στην αφύπνιση της καταλανικής τέχνης, να αποκαταστήσουν εκκλησίες, μοναστήρια και παλιά ανάκτορα, να εξωραΐσουν την ταχύτατα αναπτυσσόμενη πόλη με επιβλητικά δημόσια κτίρια, που θα χαρακτηρίζονταν από αντιπροσωπευτική μνημειακότητα. Τα φοιτητικά σχέδια του Gaudi αντανακλούν αυτήν την κατεύθυνση [2].

Ο Gaudi ήταν δεινός παρατηρητής της φύσης και των μορφών των δέντρων, των λουλουδιών και των ζώων. Ο ίδιος έλεγε: «Θέλετε να μάθετε ποια είναι η πηγή της έμπνευσής μου; Είναι ένα λυγερό δέντρο, που βγάζει κλαριά κι αυτά κλαδάκια κι αυτά φύλλα. Είναι κάθε ξεχωριστό μέλος που μεγαλώνει αρμονικά και θαυμαστά, από τότε που το δημιούργησε ο μέγας καλλιτέχνης, ο Θεός» [3][4].

Το 1883, ο Gaudi διορίστηκε επικεφαλής αρχιτέκτονας της Σαγράδα Φαμίλια. Η Σαγράδα Φαμίλια (Αγία Οικογένεια) είναι αναθηματικός ναός, που οφείλει το όνομά του στο γεγονός ότι είναι αφιερωμένος στον Ιησού Χριστό και τους εγκόσμιους γονείς του, τον Ιωσήφ και τη Μαριάμ, οι οποίοι αποτελούν το ιδανικό πρότυπο της χριστιανικής οικογένειας. Από το 1914, ο Gaudi επικεντρώθηκε αποκλειστικά σε αυτό το μοναδικό έργο. Εργάστηκε για τον ναό για 43 χρόνια (μέχρι το θάνατό του, στις 10 Ιουνίου 1926) και πλέον κείτεται στην κρύπτη του. Μετά από μία ζωή αφοσίωσης, η εκκλησία ήταν μερικώς ολοκληρωμένη. Σήμερα, ως έργο υπό κατασκευή, προσφέρει μία μοναδική εμπειρία να παρακολουθήσει κανείς το συναρπαστικό επίτευγμα του Καταλανού αρχιτέκτονα. Η αποπεράτωση ολόκληρης της Σαγράδα Φαμίλια προβλέπεται ότι θα γίνει έως το 2030 και η χρηματοδότηση βασίζεται στους επισκέπτες που καταφθάνουν καθημερινά από όλον τον κόσμο [5][6][7].

Ως επισκέπτρια λοιπόν, εκεί, στη Σαγράδα Φαμίλια, ανάμεσα σε κάθε λογής υλικά, είχα την τύχη να συναντήσω τον Gaudi. Ένιωσα έναν απερίγραπτο θαυμασμό για ό,τι είχε πλάσει το μυαλό αυτού του ανθρώπου: έναν κόσμο απόδρασης, από αυτό που νομίζουμε ότι είναι πραγματικό, στο φανταστικό που βασίζεται στο φυσικό. Έναν κόσμο όπου αίσθηση και φαντασία γίνονται ένα. Το βλέμμα οδηγείται ψηλά, στα κλαριά των δέντρων που συγκρατούν την οροφή. Το φως λαμπυρίζει γεμάτο χρώματα, καθώς διαπερνά τα πολύχρωμα βιτρό. Κι ο Gaudi άλλοτε ξεκουράζεται στις ρίζες του δάσους, κι άλλοτε συμβουλεύει αρχιτέκτονες και γλύπτες, καλλιτέχνες και τεχνίτες, προκειμένου να φέρουν εις πέρας το δύσκολο έργο. Την ίδια ώρα που οι επισκέπτες εξερευνούν τα μονοπάτια της σκέψης του Gaudi, οι εργασίες συνεχίζονται. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο μεγάλος αυτός δημιουργός δεν έχει πεθάνει.

Επιστρέφοντας στην Πάτρα, ακολουθώντας τα δικά μου μονοπάτια, κατέληξα μπροστά σε μία εικόνα που ήμουν σίγουρη ότι θα θαύμαζε και ο Gaudi. Έτσι, αποφάσισα να τον προσκαλέσω να με συντροφεύσει στη βόλτα μου και χωρίς καμία αντίρρηση, βρέθηκε δίπλα μου.

Ενθουσιασμένος που αποτελεί έμπνευση, ο Gaudi παρατήρησε τα ψηφιδωτά πλακίδια που χρησιμοποιήθηκαν στη Λιμενική Ζώνη Πατρών (εικόνα 1). Πρόκειται για έργο ανάπλασης από το εργαστήριο κεραμικών Μπάλλας, που έγινε την περίοδο 1999-2001 [8], και θυμίζει έντονα εικόνες από το Πάρκο Guell (επίσης έργο του Gaudi) στη Βαρκελώνη. Όσο για τα ρούχα, αυτά δεν ήταν μέρος εικαστικής παρέμβασης, αλλά τοποθετήθηκαν προσωρινά σαν σε μία… φυσική απλώστρα! Άξιο προσοχής, ωστόσο, ήταν το γεγονός ότι ενώ βρισκόμασταν σε δημόσιο - δωρεάν χώρο στάθμευσης, δεν υπήρχαν αυτοκίνητα. Με το πέρασμα του χρόνου, όλο και λιγότερο χρησιμοποιείται το πάρκινγκ, που υποτίθεται ότι εξυπηρετεί τους κατοίκους της περιοχής, προκειμένου αυτοί, μέσω της αστικής συγκοινωνίας, να μεταβαίνουν στο κέντρο της Πάτρας. Σήμερα, το αυτοκίνητο αποτελεί βασικό μέσο πρόσβασης στο κέντρο, δυσχεραίνοντας την κυκλοφορία τόσο των πεζών, όσο και των οχημάτων.

Πρότεινα στον φίλο μου μία βόλτα. Ξεκινήσαμε περπατώντας με κατεύθυνση προς τη διαπίστωση σημαντικών προβλημάτων της πόλης. Περάσαμε τη μαρίνα και από την είσοδο του Βόρειου Λιμένα, περπατήσαμε κατά μήκος της παραθαλάσσιας διαδρομής, δίχως ίχνος δέντρου για να δροσιστούμε, χωρίς κανένα μέρος για να ξαποστάσουμε. Του εξιστόρησα τότε κάποια γεγονότα:

Ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδας, Ιωάννης Καποδίστριας, ανέθεσε στις 29 Οκτωβρίου 1828, στον Σταμάτη Βούλγαρη να πραγματοποιήσει μελέτη σχετικά με τον σχεδιασμό της πόλης των Πατρών. Στις 26 Ιανουαρίου 1829, ο Βούλγαρης ενημέρωσε με επιστολή του τον Καποδίστρια, για την υποβολή σχεδίου της νέας πόλης (εικόνα 2). Με την επιστολή του αυτή, ο Βούλγαρης αποδέχθηκε τα οδοιπορικά του έξοδα ως και τα έκτακτα έξοδα τα οποία του χορηγούνταν, και τα προόριζε για τη δεντροφύτευση μιας λεωφόρου περιπάτου, η οποία προβλεπόταν στην κάτω πόλη. Πιθανόν ο Βούλγαρης να προείδε την άφευκτη εξέλιξη της Πάτρας και θέλησε να την ετοιμάσει. Ίσως ακόμα είδε ότι η παραλιακή ζώνη είχε αρχίσει να κτίζεται κακήν κακώς και ήθελε να προλάβει την άναρχη δόμηση. Ο Βούλγαρης πρότεινε την ένταξη της φύσης στα όρια της πόλης, ενώ στο σχέδιό του, πολεοδομική μονάδα ήταν το οικοδομικό τετράγωνο και όχι η μεμονωμένη ιδιοκτησία [9].

Εικόνα 2: 1829 - Πρώτο ρυμοτομικό σχέδιο - Σταμάτης Βούλγαρης

Το σχέδιο του Βούλγαρη αποτελεί τη βάση του σημερινού πολεοδομικού συγκροτήματος, με πολλές όμως διαφορές. Οι αλλοιώσεις είναι εμφανείς κυρίως στη μείωση των ζωνών πρασίνου. Η παραλιακή ζώνη οικοπεδοποιήθηκε. Αργότερα, η ζώνη αυτή θεωρήθηκε ως η καλύτερη λύση για τη διέλευση της σιδηροδρομικής γραμμής. Το άνοιγμα της πόλης προς τη θάλασσα καταστράφηκε ριζικά. Σε πολλές περιπτώσεις τα αρχικά οικοδομικά τετράγωνα διασπάστηκαν σε μικρότερα, ξεχωριστών κατοικιών (η Ελλάδα δεν είχε καμία παράδοση στη χρήση του ενοποιημένου οικοδομικού τετραγώνου).  Οι εσωτερικές αυλές μετατράπηκαν σε ενδιάμεσους δρόμους και, επιπλέον, εγκρίθηκε η κατάληψη για διάφορους λόγους (π.χ. αποθήκες) και οικοπεδοποίησης ολόκληρου του ακάλυπτου χώρου [10].

Πέρα από ό,τι ΔΕΝ έγινε, πριν από περίπου 100 χρόνια, η πόλη μοιάζει ακόμα και σήμερα να είναι 100 χρόνια πίσω. Οι διαβάσεις πεζών είναι είτε ανύπαρκτες είτε σβησμένες, με οχήματα παρκαρισμένα πάνω σε αυτές, και τους οδηγούς να αγνοούν τον λόγο ύπαρξή τους. Τα διπλοπαρκαρισμένα οχήματα αποτελούν κανόνα και όχι εξαίρεση. Οι ανάπηροι, οι γονείς με τα καρότσια, αλλά και οι ποδηλάτες, δεν έχουν τρόπο να κινούνται στην πόλη χωρίς να θέτουν τη ζωή τους σε κίνδυνο. Τα ζευγάρια και οι παρέες δεν μπορούν να περπατήσουν δίπλα-δίπλα στα πεζοδρόμια, αφού επάνω σε αυτά υπάρχει πάντα κάποιο εμπόδιο (π.χ. τραπεζάκια, μηχανάκια). Ο καθένας έχει έτοιμη τη δικαιολογία για κάθε παράβαση. Όμως, η καταπίεση που βιώνουμε, λόγω της κοινωνικο-οικονομικής κρίσης, δεν οφείλεται στον διπλανό μας. Η έλλειψη σεβασμού προς τον συνάνθρωπο δεν τιμωρεί καμία εξουσία. Το 1978, ο Αλέκος Μαρασλής έγραφε στο βιβλίο του Πάτρα 1900 [11]: «…Τα πεζοδρόμια όλο και μικραίνουν. Δεν μπορούν να περάσουν τα καροτσάκια με τα μωρά. Άλλωστε που να πάνε; Στα πάρκα; Δεν υπάρχουν…»

Ο Gaudi δεν πίστευε στα μάτια του και στα αυτιά του. Πώς είναι δυνατόν να έχουμε έναν τέτοιο θησαυρό, ένα εμπορικό κέντρο, μεγάλο λιμάνι και κομβικό σημείο για την επικοινωνία με τη Δύση, και το μόνο μέλημα να είναι η ανάπτυξη της απέραντης καφετέριας. Στον δρόμο μας έγινε μια αναπόφευκτη σύγκριση της Βαρκελώνης με την Πάτρα. Η Βαρκελώνη είναι η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Ισπανίας. Το 1992 φιλοξένησε τους Ολυμπιακούς Αγώνες μεταμορφώνοντας την σε έναν από τους πιο επιθυμητούς προορισμούς για τουρισμό στην Ευρώπη, αφήνοντας το στυλ της παρηκμασμένης βιομηχανικής πόλης. Η Πάτρα, η τρίτη μεγαλύτερη πόλη της Ελλάδας, αποτελεί το μεγαλύτερο αστικό κέντρο της Πελοποννήσου και της Δυτικής Ελλάδας. Η προνομιούχος θέση της, οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004, αλλά και η επιλογή της ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης το 2006, δεν έχουν καταφέρει να την αναδείξουν ως τουριστικό κέντρο. Στη Βαρκελώνη ενθουσιάζεσαι από τα τεράστια πεζοδρόμια, τους ποδηλατόδρομους, τους λεωφορειόδρομους και τα πάρκα. Στην Πάτρα εκπλήσσεσαι από την έλλειψη βούλησης.

Το 1990, ο καθηγητής Γιώργος Κανδύλης, προλογίζοντας το βιβλίο Πάτρα: Πολιτισμός, ανάπτυξη, πολεοδομία του αρχιτέκτονα - πολεοδόμου Πέτρου Συναδινού, έγραφε: «… δημιουργείται ένα καινούργιο ρεύμα, οι πληθυσμοί δηλ. των μεγαλουπόλεων ζητούν να βρουν ένα περιβάλλον αστικό που να είναι και ανθρώπινο και να παρέχει ένα επίπεδο διαβίωσης σε μια λογική κλίμακα. Το καινούργιο αυτό ρεύμα που έχει εμφανιστεί εδώ και καιρό σε άλλες χώρες, αξιοποίησαν ορισμένες πόλεις, που λόγω της γεωγραφικής θέσης γίνονται ή μπορούν να γίνουν με τον καιρό πραγματικές πρωτεύουσες - δορυφόροι, προσφέροντας ποιότητα ζωής. Η Πάτρα είναι κατ’ εξοχήν πόλη της Ελλάδας που το μέλλον την προορίζει να γίνει περιφερειακή πρωτεύουσα» … «Η Πάτρα έχει ανάγκη από γνώση και φαντασία, ρεαλισμό και όνειρό. Από τους Πατρινούς… Θα πρέπει να μπορέσουν να βάλουν τα θεμέλια της Πάτρας - πρωτεύουσας με όλες τις λειτουργίες που απαιτεί ένας τέτοιος χαρακτηρισμός: Διοίκηση, Βιομηχανία, Εμπόριο, Τουρισμός, Εκπαίδευση, Περίθαλψη, αλλά και Ψυχαγωγία και Κουλτούρα και κυρίως Τάξη και Καθαριότητα, Πολιτισμός και Ευγένεια» [12].

Στο ίδιο βιβλίο, ο Συναδινός ανέφερε (το 1990!): «Ένα είναι σίγουρο: Το ξεπέρασμα της κρίσης που μαστίζει τη χώρα μας σε όλους τους τομείς και η επιτυχία του Δημοκρατικού Προγραμματισμού θα εξαρτηθούν και από το βαθμό συμμετοχής του Λαού στη διαμόρφωση και υπεράσπιση των νέων θεσμών που είναι τα θεμέλια για ένα νέο κοινωνικό και οικονομικό μοντέλο ανάπτυξης» [13].

Ο Gaudi χαμογέλασε και με τη φράση «La familia és la primera escola dels fills» (η οικογένεια είναι το πρωταρχικό σχολείο των παιδιών μας) [14], με αποχαιρέτισε.

Πηγές:

[1]. Crippa, M.A. (2009). Γκαουντί, σελ. 7. Taschen.

[2], [3]. Crippa, M.A., όπ. π., σελ. 9.

[4]. Crippa, M.A., όπ. π., εσώφυλλο.

[5]. Crippa, M.A., όπ. π., σελ. 83.

[6]. http://www.sagradafamilia.org/en/antoni-gaudi/

[7]. Sorensen, A. & Chandler, R. (2007). Top 10 Βαρκελώνη, σσ. 8-11. ΗΜΕΡΗΣΙΑ.

[8]. http://www.ballas.com.gr/fs_marina.htm

[9]. Παπαδάτου-Γιαννοπούλου, Χ. (1991). Εξέλιξη του σχεδίου πόλεως των Πατρών, 1829-1989, σσ. 23, 29, 33. Πάτρα: Αχαϊκές Εκδόσεις.

[10]. Παπαδάτου-Γιαννοπούλου, Χ., όπ. π., σσ. 34-36.

[11]. Μαρασλής, Α. (1978). Πάτρα 1900, σσ. 51-52. Πάτρα.

[12]. Συναδινός, Π. (χ.χ.). Πάτρα: Πολιτισμός, ανάπτυξη, πολεοδομία, σ. 5. Πάτρα: Αχαϊκές Εκδόσεις.

[13]. Συναδινός, Π., όπ. π., σελ. 110.

[14]. Σλόγκαν σε αφίσα που βρίσκεται μέσα στη Σαγράδα Φαμίλια.

Εικόνα 2:

Συναδινός, Π., όπ. π., σελ. 25.