31 Αυγούστου 2014

Περί αλήθειας

Εικόνα 1

Κάποτε, ένας άνθρωπος στάθηκε μπροστά στη βιτρίνα ενός καταστήματος, όπου υπήρχε μία επιγραφή: “Το μαγαζάκι της αλήθειας”. Έκπληκτος ο άνθρωπος μπήκε στο κατάστημα και ρώτησε την κοπέλα που στεκόταν στον πάγκο:
«Συγνώμη, είναι αυτό το μαγαζάκι της αλήθειας;»
«Μάλιστα κύριε. Τι λογής αλήθεια θέλετε; Αλήθεια μερική, αλήθεια σχετική, αλήθεια στατιστική, πλήρη αλήθεια;»

Ο παραπάνω διάλογος, όπως και πολλοί άλλοι μέσα στο βιβλίο του Χόρχε Μπουκάι «Να σου πω μια ιστορία», αναφέρεται στην έννοια της αλήθειας, αλλά και στον τρόπο που ο καθένας μας την αντιλαμβάνεται. 
Φράσεις του βιβλίου όπως:
• «Είναι αλήθεια! Τώρα μένει να δούμε αν είναι όλη η αλήθεια»,
• «Η πραγματικότητα είναι πάντα η ίδια. Ωστόσο, ο άνθρωπος μπορεί να ερμηνεύσει μία κατάσταση με τον έναν τρόπο ή με τον ακριβώς αντίθετο. Αν ό,τι βλέπεις ταιριάζει γάντι με την πραγματικότητα που περισσότερο σε βολεύει… τότε μην πιστεύεις στα μάτια σου!»,
• «Η αλήθεια είναι σχετική, υποκειμενική και, κάτι ακόμα: είναι μερική και αλλάζει διαρκώς»,
μου έφεραν στο νου, για μία ακόμα φορά, τη διαδικασία αντίληψης των χρωμάτων.

Αρχικά, το χρώμα που συμβολίζει την αλήθεια είναι το λευκό. Γιατί το λευκό περιλαμβάνει όλα τα χρώματα του ορατού φάσματος. Το 1666, ο Isaac Newton στέλνοντας μια δέσμη  ηλιακού φωτός μέσα σε ένα γυάλινο πρίσμα κατόρθωσε να την αναλύσει στα επτά χρώματα: κόκκινο, πορτοκαλί, κίτρινο, πράσινο, μπλε, λουλακί και ιώδες (Εικ. 1). Στη συνέχεια, ο Newton οδήγησε την αναλυμένη δέσμη χρωμάτων σε ένα δεύτερο πρίσμα, συνθέτοντας ξανά την αρχική δέσμη λευκού φωτός και τοποθετώντας πλέον ξεκάθαρα το χρώμα μέσα στο φως. Επιπλέον, ο φυσικός Rumford, πρώτος το 1797, δήλωσε ότι τα χρώματα είναι αρμονικά αν η ανάμιξή τους δίνει λευκό.

Έτσι, όπως η αλήθεια είναι η πλήρης αναφορά των επιμέρους στοιχείων που συνθέτουν ένα γεγονός χωρίς απόκρυψη ή διαστρέβλωση δεδομένων, αντίστοιχα το λευκό είναι η πλήρης σύνθεση των επιμέρους χρωμάτων που συνθέτουν το φως χωρίς απόκρυψη ακτινοβολιών. Και στις δύο περιπτώσεις σημασία έχει το αποτέλεσμα, όπως αυτό ερμηνεύεται στον εγκέφαλο. Στην πρώτη για να μάθουμε την αλήθεια και στη δεύτερη για να αντιληφθούμε το λευκό.

Στη συνέχεια, ας δούμε δύο φυσιολογικά φαινόμενα που συμβαίνουν κατά τη διάρκεια των χρωματικών αντιλήψεων.

Φέρνοντας την εικόνα 2 κοντά στα μάτια μας και κοιτάζοντας στον λευκό σταυρό στο κέντρο της πάνω εικόνας για λίγα δευτερόλεπτα (30-40), στη συνέχεια στρέφοντας γρήγορα το βλέμμα στον μαύρο σταυρό στο λευκό πλαίσιο, θα παρατηρήσουμε ότι μετά από λίγο εμφανίζεται το μετείκασμα της εικόνας.

Εικόνα 2

Μετείκασμα είναι η εικόνα που διατηρείται στο οπτικό αισθητήριο για ορισμένο χρονικό διάστημα μετά την παύση του εξωτερικού ερεθίσματος. Ονομάζεται το είδωλο που παραμένει, αφού το ανθρώπινο μάτι έχει ακινητοποιηθεί ή εστιάσει σε κάποια οπτική πληροφορία. Η εικόνα γίνεται αντιληπτή, χωρίς αυτή να υπάρχει στην πραγματικότητα. Δεν μπορεί να φωτογραφηθεί.

Σε ένα άλλο παράδειγμα, αν κοιτάξουμε ένα κόκκινο χρώμα για μερικά δευτερόλεπτα και στη συνέχεια στρέψουμε το βλέμμα σε μία λευκή επιφάνεια (Εικ. 3), τότε εμφανίζεται μία πράσινη κηλίδα ανάλογου σχήματος και μεγέθους. Το φαινόμενο ονομάζεται και διαδοχική ή υστερογενής αντίθεση.
  
Εικόνα 3

Μπορούμε να δοκιμάσουμε με όλα τα χρώματα και θα διαπιστώσουμε ότι το μετείκασμα της εικόνας θα είναι πάντα το συμπληρωματικό χρώμα (το αντίθετό του στον κύκλο των χρωμάτων - Εικ. 4). Το μάτι απαιτεί ή παράγει το συμπληρωματικό χρώμα. Ο Goethe τοποθέτησε τον θεμελιώδη νόμο της αρμονίας των χρωμάτων στην ολότητα του χρωματικού κύκλου, η οποία περικλείεται από το χρώμα που παρατηρεί το μάτι και από ένα άλλο χρώμα που η φύση του παράγει ασυνείδητα.

Εικόνα 4: Ο χρωματικός κύκλος του Ίττεν

Σε μια δεύτερη μελέτη θα παρατηρήσουμε ότι το συμπληρωματικό χρώμα γεννιέται ταυτόχρονα μέσα στο μάτι του θεατή με τη μορφή χρωματικής εντύπωσης, ενώ δεν υπάρχει πραγματικά. Έτσι, όταν μία έγχρωμη επιφάνεια γειτνιάζει με μία αχρωματική, η πρώτη εμφανίζεται να μεταδίδει το συμπληρωματικό της χρώμα στην αχρωματική επιφάνεια.

 Εικόνα 5

Για παράδειγμα, στην εικόνα 5, ο γκρι δακτύλιος όταν περιβάλλεται από το πορτοκαλί χρώμα εμφανίζεται γαλαζωπός ή ψυχρός, ενώ όταν περιβάλλεται από το πράσινο χρώμα εμφανίζεται κοκκινωπός και θερμός. Το μάτι βλέπει την αντίθετη απόχρωση όχι στο μετείκασμα, αλλά την ίδια στιγμή που βλέπει ένα χρώμα, γι’ αυτό και το φαινόμενο αυτό ονομάζεται ταυτόχρονη ή σύγχρονη αντίθεση. Πρόκειται για ένα φαινόμενο κατά το οποίο το μάτι, σ’ ένα δεδομένο χρώμα, απαιτεί αμέσως το συμπληρωματικό του και το γεννά το ίδιο το μάτι όταν το συμπληρωματικό δεν είναι δοσμένο.

Η Dondis αναφέρει ότι η ψυχοφυσιολογική σημασία της διαδικασίας επεκτείνεται πέρα από τη σημασία της στη θεωρία του χρώματος. Είναι άλλη μία μαρτυρία που δηλώνει την έντονη ανάγκη να φτάσουμε στην πλήρη ουδετερότητα και γι’ αυτό το λόγο σε πλήρη ηρεμία. Για τον Itten, η διαδοχική αντίθεση και η ταυτόχρονη αντίθεση δεί­χνουν ότι το ανθρώπινο μάτι είναι ικανοποιημένο, ή σε ισορροπία, μόνον εάν υλοποιηθεί ο νόμος των συμπληρωματικών.

Με λίγα λόγια θα έλεγα πως ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι ικανοποιημένος μόνο αν μάθει την πλήρη αλήθεια, στην οποία στοχεύουν οι έννοιες αρμονία, ουδετερότητα, ηρεμία, ικανοποίηση, ισορροπία, που αναφέρονται από καλλιτέχνες και επιστήμονες, προκειμένου να εξηγήσουν την χρωματική αντιληπτική ικανότητα του ανθρώπου.

Ο Μπουκάι διηγείται πως το αντίτιμο για να αγοράσει ο ήρωάς του όλη την αλήθεια είναι ότι ποτέ πια δεν θα έχει την ησυχία του. Κι εκείνος καθώς δεν είναι ακόμα προετοιμασμένος για την απόλυτη αλήθεια, βγαίνει από το κατάστημα θλιμμένος. Προσωπικά πιστεύω ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ανήσυχοι, όταν τους απασχολεί η αλήθεια. Απλά, υπάρχουν εκείνοι που είναι ανήσυχοι γιατί την αναζητούν, ενώ υπάρχουν και εκείνοι που ανησυχούν ακριβώς γιατί δεν είναι έτοιμοι να τη μάθουν ή γιατί δεν θέλουν να μαθευτεί.



Πηγές:
Dondis, D. (2002). Βασικές Αρχές Οπτικής Παιδείας. Πάτρα: ΕΑΠ.

Fraser B., Murphy C & Bunting F. (2005). Real World Color Management, Second Edition. USA: Peachpit Press.

Kipphan, H. (2001). Handbook of Print Media. Berlin: Springer-Verlag.

Stone, T. L., Adams, S. & Morioka, N. (2008). Color design workbook. A real-world guide to using color in graphic design. Massachusetts: Rockport Publishers, Inc.

Αντωνιάδης, Κ., Ελευθεριάδης, Ι. & Σταθάκης, Κ. (2002). Χρώμα, Η Τέχνη και η Επικοινωνία στις Γραφικές Τέχνες, Τόμος Γ΄. Πάτρα: ΕΑΠ.

Δημητριάδης, Σ., Πομπόρτσης, Α. & Τριανταφύλλου, Ε. (2004). Τεχνολογία Πολυμέσων: θεωρία και πράξη. Θεσσαλονίκη: Τζιόλας.

Ίττεν, Γ. (1998). Τέχνη του χρώματος. Αθήνα: Ένωση Καθηγητών Καλλιτεχνικών Μαθημάτων.

Μπουκάι, Χ. (2011). Να σου πω μια ιστορία. Αθήνα: Opera.