Τα λάθη δημιουργούν σχεδιαστικό ύφος

Παρατηρώντας το αιγυπτιακό ανάγλυφο της εικόνας 1 (αριστερά) θα έλεγε κανείς ότι αυτό είναι σχεδιασμένο λάθος. Το κεφάλι διακρίνεται σε πλάγια όψη, ενώ το μάτι φαίνεται κατά μέτωπο (en face). Ο κορμός, το στήθος και οι ώμοι σχεδιάζονται από μπροστά, αλλά τα χέρια και τα πόδια από το πλάι. Επιπλέον, τα πόδια παριστάνονται από το μέσα μέρος, με αποτέλεσμα το ανάγλυφο να μοιάζει ότι έχει δύο αριστερά πόδια.

Απορίες ως προς την ορθότητα του σχεδίου δημιουργούνται κοιτάζοντας και την αιγυπτιακή τοιχογραφία της εικόνας 2 (δεξιά) με τον κήπο και τη μικρή λίμνη. Η λίμνη είναι σχεδιασμένη σα να τη βλέπουμε από ψηλά, όμως τα δέντρα, τα ψάρια και τα πουλιά είναι σε πλάγια όψη.

Δεν θα πρέπει να υποθέσουμε ότι οι καλλιτέχνες στην Αρχαία Αίγυπτο πίστευαν πως οι άνθρωποι είναι έτσι πλασμένοι, όπως στο ανάγλυφο. Ούτε να θεωρήσουμε την επιλογή της οπτικής γωνίας στην τοιχογραφία τυχαία. Οι Αιγύπτιοι καλλιτέχνες είχαν μία τελείως διαφορετική αντίληψη για την αναπαράσταση της ζωής. Το σημαντικότερο γι’ αυτούς δεν ήταν η ομορφιά, αλλά η πληρότητα. Ακολουθώντας αυστηρούς κανόνες, ενσωμάτωναν στην ανθρώπινη μορφή ό,τι είναι σημαντικό. Σχεδίαζαν τη φύση από μνήμης, με στοιχεία που εξασφάλιζαν απόλυτη σαφήνεια. Η αιγυπτιακή τέχνη δεν βασίζεται σε ό,τι βλέπει ο καλλιτέχνης μία δεδομένη στιγμή, αλλά πιο πολύ σε ό,τι ξέρει ότι ανήκει σ’ ένα πρόσωπο ή σε μια σκηνή. Οι καλλιτέχνες μάθαιναν από πολύ νωρίς τους κανόνες στους οποίους βασίζονταν τα δημιουργήματά τους και οι κανόνες αυτοί αποτελούν το λεγόμενο «ύφος» της τέχνης τους.

Επομένως, αφού τα αιγυπτιακά έργα υπάκουαν σε συγκεκριμένους κανόνες, δεν θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι Αιγύπτιοι σχεδίαζαν λανθασμένα.

Κάτι αντίστοιχο συναντάμε και στη ζωγραφική των παιδιών, τα οποία αποτυπώνουν σε μία επιφάνεια όχι ό,τι βλέπουν, αλλά ό,τι ξέρουν, θυμούνται ή φαντάζονται. Είναι γνωστό ότι τα παιδιά δεν αποδίδουν με ακρίβεια ένα σχέδιο, το οποίο ωστόσο απεικονίζει στοιχεία που αντανακλούν την προσωπικότητα αλλά και τα συναισθήματά τους, και γενικότερα φανερώνουν το προσωπικό τους ύφος. Έτσι, όταν τους ζητηθεί, για παράδειγμα, να ζωγραφίσουν ένα σπίτι, αυτό απεικονίζεται συνήθως με σκεπή, με δύο παράθυρα σε όροφο και μία πόρτα εισόδου. Κάνουν λάθος; Όχι. Ούτε όταν ζωγραφίζουν τον ήλιο με ένα τεράστιο χαμόγελο έχουν λάθος άποψη της πραγματικότητας. Όμως τελικά, τι είναι λάθος;

Σύμφωνα με το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, λάθος είναι: 1. οτιδήποτε αποκλίνει από τον κανόνα, που δεν λέγεται ή γίνεται σύμφωνα με τον σωστό τρόπο, 2. μία ατυχής επιλογή, πράξη, εκτίμηση, 3. ό,τι απέχει από την πραγματικότητα.

Τόσο η αιγυπτιακή τέχνη, όσο και η παιδική ζωγραφική απέχει από την πραγματικότητα. Η επιλογή δύο αριστερών ποδιών σε ένα ανάγλυφο μπορεί να χαρακτηριστεί ατυχής, και δεν είναι σωστός τρόπος να φαίνονται τα ψάρια στο πλάι σε μια λίμνη που είναι σε κάτοψη. Όμως, πώς θα μπορούσε η αιγυπτιακή τέχνη να αποκλίνει από τον κανόνα, όταν ακολουθεί συγκεκριμένους κανόνες; Ομοίως, τα παιδιά έχουν τους δικούς τους κανόνες, το δικό τους διαπροσωπικό ύφος. Δεν θα λέγαμε ποτέ σε ένα παιδί: «Σχεδιάζεις λάθος, γιατί ο ήλιος δεν έχει χαμόγελο». Επομένως, σε αυτές τις περιπτώσεις, ο τρόπος δεν είναι λανθασμένος, είναι απλά και μόνο τρόπος. Είναι το σύστημα ή το μέσο με το οποίο επιτελείται κάτι, είναι η μέθοδος (σκέψεως, πράξεως, ενέργειας κ.λπ.). Άλλωστε ύφος σημαίνει τρόπος.

Ας σκεφτούμε όμως κάτι που είναι λάθος, όπως το να λέει κανείς ψέματα. Η ίδια η λέξη ψέμα σημαίνει καθετί που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, είναι η εσκεμμένη παραποίηση ή απόκρυψη της αλήθειας. Εδώ δεν θα πρέπει να σκεφτεί κανείς ότι και η αιγυπτιακή τέχνη, πόσο μάλλον η παιδική, είναι ψέμα. Γι’ αυτό παραπάνω μίλησα για ύφος. Έτσι, αν κάποιος πει ένα ψέμα και τον καταλάβουμε, έχουμε την απαίτηση να ζητήσει συγνώμη. Αν ξαναπεί ψέμα, έχουμε ακόμα την ίδια απαίτηση. Αν συνεχίσει όμως τα ψέματα και με την ίδια ευκολία ζητάει συγνώμη, τότε λέμε την έκφραση: «Από τότε που βγήκε η συγνώμη, χάθηκε το φιλότιμο»! Καταλαβαίνουμε ότι το συνεχόμενο ψέμα δημιουργεί σε αυτόν που το λέει ένα συγκεκριμένο ύφος: του ψεύτη.

Κάποιοι (δεν θα πω ποιοι) έχουν μάθει να λένε ψέματα πολύ εύκολα. Τόσο εύκολα που συγχέουν την παραποίηση της πραγματικότητας με την αλήθεια. Για να καλύψουν κάθε ψέμα, λένε κι άλλο και μετά ακολουθεί άλλο κ.ο.κ. Θα μπορούσαν πολύ απλά να ζητήσουν συγνώμη, αν πίστευαν ότι έπραξαν λάθος. Ουσιαστικά, γνωρίζουν ότι πράττουν λάθος, γι’ αυτό έχουν βρει έναν τρόπο συγκάλυψης του λάθους που ονομάζεται τροπολογία, επομένως, δεν ζητούν συγνώμη, αλλά κάνουν τροπολογία. Τα λάθη είναι συνεχόμενα, αλλά αυτοί νομίζουν ότι έχουν βρει το δικό τους ύφος, τις τροπολογίες! Δεδομένου όμως ότι πρόκειται για τροπολογίες νόμων, κάθε φορά που τις δημιουργούν αλλάζουν τους κανόνες-νόμους. Αυτό είναι το σχεδιαστικό ύφος «κάνω ότι θέλω, όποτε θέλω κι όπως με βολεύει». Σε αυτήν την περίπτωση, δεν μπορώ παρά να σκεφτώ την έκφραση: «Από τότε που βγήκαν οι τροπολογίες, χάθηκε το φιλότιμο».

Εικόνες:

1. Προσωπογραφία του Χεζιρέ, από μια ξύλινη πόρτα του τάφου του, περ. 2778-2783 π.Χ. Αιγυπτιακό Μουσείο, Κάιρο.

2. Ο κήπος του Νεμπαμπούν - Τοιχογραφία από έναν τάφο στις Θήβες, περ. 1400 π.Χ. Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο.

Πηγές:

Gombrich, E. H. (1998). Το Χρονικό της Τέχνης. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.

Μπαμπινιώτης, Γ. 1998, Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα.

Η φαινομενική σταθερότητα

Παρατηρώντας τα τετράγωνα Α και Β της αριστερής εικόνας θα έλεγε κανείς ότι αυτά είναι διαφορετικής χρωματικής αξίας, παρόλο που στη δεξιά εικόνα αποδεικνύεται το αντίθετο. Η τάση αυτή να γίνονται αντιληπτά τα αντικείμενα με ένα σταθερό χρώμα, ακόμα κι αν οι συνθήκες φωτισμού αλλάξουν ονομάζεται χρωματική σταθερότητα, και πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά του οπτικού συστήματος. Στην περίπτωση στην οποία δεν θα υπήρχε ο πράσινος κύλινδρος, τα τετράγωνα της σκακιέρας θα είχαν μόνο δύο χρώματα, το λευκό και το γκρι. Εξαιτίας της χρωματικής σταθερότητας το τετράγωνο Β χαρακτηρίζεται λευκό ακόμα κι όταν η σκιά του κυλίνδρου πέφτει πάνω του. Ουσιαστικά το λευκό μετατρέπεται σε γκρι, αλλά καθώς περικλείεται από γκρι τετράγωνα που επίσης έχουν σκουρύνει, διατηρεί τον χαρακτήρα του και γίνεται αντιληπτό ως ένα από τα λευκά τετράγωνα.

Υπάρχουν τρεις κύριοι παράγοντες που θεωρείται ότι συμβάλλουν στην σταθερότητα χρώματος, οι οποίοι είναι:

1.   Η προσαρμογή

Ο Rudolf Arnheim αναφέρει πως η χρωματική σταθερότητα υποβοηθείται από το φυσιολογικό γεγονός ότι ο αμφιβληστροειδής προσαρμόζεται στις δεδομένες συνθήκες φωτισμού. Η προσαρμογή αυτή μειώνει την αντίληψη της επίδρασης του φωτισμού στο φυσικό χρώμα των αντικειμένων. Για παράδειγμα, τα χρώματα ενός δωματίου μπορεί να γίνουν αντιληπτά χωρίς διαφορές στο φως της ημέρας σε σχέση με το πώς φαίνονται υπό το φως των ηλεκτρικών λαμπτήρων τη νύχτα. Σε ένα πείραμα των Katz και Révész, κοτόπουλα εκπαιδεύτηκαν να τσιμπούν μόνο λευκούς κόκκους ρυζιού και να τους απορρίπτουν όταν ήταν χρωματισμένοι με διάφορα χρώματα. Όταν τους παρουσιάστηκαν λευκοί κόκκοι φωτισμένοι με έντονο μπλε φως, τα πουλιά τσίμπησαν χωρίς δισταγμό.

2.   Το πλαίσιο

Στην παραπάνω εικόνα παρατηρούμε ότι η αντιληπτική σταθερότητα ευνοείται από την ύπαρξη ενός σύνθετου πλαισίου. Απομονώνοντας όμως τα τετράγωνα Α και Β, τότε δεν έχουμε αντιληπτική σταθερότητα. 

3.   Η μνήμη χρώματος

Πρόκειται για έναν μηχανισμό του ανώτερου γνωστικού μας συστήματος σύμφωνα με τον οποίο η αντίληψη του χρώματος μίας επιφάνειας ή ενός αντικειμένου που έχει κάποιο χαρακτηριστικό χρώμα (όπως τα χρώματα της σκακιέρας), επηρεάζεται από τη μνήμη μας για το πρωτοτυπικό χρώμα του αντικειμένου. Ο εγκέφαλος προσδιορίζει και οργανώνει μια απάντηση στο χρωματικό ερέθισμα με βάση την προηγούμενη μάθηση. Ο θεατής επηρεασμένος από τη χρωματική μνήμη δεν αναφέρεται στο πραγματικό χρώμα. Η αποθηκευμένη πληροφορία έχει βαθιά επίδραση στην αντίληψη των χρωμάτων και υπερισχύει της πραγματικότητας.

Επανέρχομαι στα τετράγωνα της εικόνας και σημειώνω τα λόγια του Arthur Schopenhauer στο βιβλίο του Η τέχνη τού να έχεις πάντα δίκιο: «Είναι σαν το γκρίζο που αν το βάλεις πλάι στο μαύρο φαντάζει άσπρο, αν το βάλεις πλάι στο άσπρο φαντάζει μαύρο». Ο Schopenhauer αναφέρεται στο 13^ο τέχνασμα με τίτλο «Εξαναγκάστε τον αντίπαλό σας σε απόρριψη του αντεπιχειρήματος», σύμφωνα με το οποίο σε μία λογομαχία μπορεί κανείς να οδηγήσει τον αντίπαλό του να συμφωνήσει μαζί του, παρουσιάζοντας την αντίθετη άποψη όσο πιο παράλογη γίνεται. Έτσι ο αντίπαλος αναγκάζεται να μην αποδεχτεί την αντίθετη θέση και να αναγνωρίσει την αρχική, η οποία με τον χειρισμό αυτό εμφανίζεται πιο πειστική.

Στα παραπάνω είναι εμφανές το κοινό στοιχείο της χρωματικής σταθερότητας και του Schopenhauer: πρόκειται για την επίδραση της αντιληπτικής ικανότητας. Κατά έναν αντίστοιχο τρόπο με αυτόν της χρωματικής σταθερότητας που αναλύθηκε θα μπορούσε να μελετηθεί η κοινωνική, οικονομική και πολιτική κατάσταση της χώρας σήμερα. Ως σταθερή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η επιμονή στην εφαρμογή αντιλαϊκών μέτρων, τα οποία υψώνονται όπως ο κύλινδρος, και χειροτερεύουν (μαυρίζουν) το βιοτικό επίπεδο του ελληνικού λαού. Η αντοχή των Ελλήνων και η προσαρμογή τους στις όλο και πιο δύσκολες συνθήκες υποβοηθούν την ύπαρξη νέων μέτρων. Οι νομοθέτες δεν απομονώνουν το πλαίσιο στο οποίο βρίσκονται όσοι έχουν καταστραφεί από τις δυσβάστακτες ενέργειες. Χωρίς να προσεγγίσουν τα διαφορετικά κομμάτια της κοινωνίας ενεργούν παίζοντας ένα δυσοίωνο παιχνίδι. Ορισμένες φορές η απομόνωση του πλαισίου γίνεται για να αποδειχθεί ότι όλοι είναι ίσοι, είναι όμως τελικά ίσοι ή μόνο επιφανειακά; 1 ευρώ θα δίνουν οι ασφαλισμένοι για τα φάρμακα, παραλίγο να δίνουν 25 ευρώ για τη νοσηλεία. Γιατί όλοι είναι ίσοι! Τα τετράγωνα Α και Β αποδεικνύεται ότι έχουν το ίδιο χρώμα, στην πραγματικότητα όμως συμβολίζουν τις πλευρές δύο αντιπάλων. Όπως αναφέρθηκε, η μνήμη επηρεάζει την αντίληψη της πραγματικότητας. Έτσι, εξαιτίας της αποθηκευμένης πληροφορίας (τα ψέματα και τα ρουσφετολογικά θα, που έχουν “γαντζωθεί” στον εγκέφαλο), το τετράγωνο Β εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται λευκό, γι’ αυτό και κάποιοι ακόμα επιμένουν να υποστηρίζουν αυτούς που τους παραμυθιάζουν: όλα γίνονται για το συμφέρον της χώρας.

Πριν από μερικούς μήνες ο Πρωθυπουργός τόνισε:

-      Στόχος της κυβέρνησης ήταν και παραμένει η εξάντληση της τετραετίας, κάτι που αποτελεί προϋπόθεση για να υπάρξει σταθερότητα, η οποία είναι πιο απαραίτητη από ποτέ. Σταθερότητα σημαίνει σταθερά βήματα για μεταρρυθμίσεις και σταθερό προσανατολισμό στην Ευρώπη. (επιχείρημα)

Και απαντώ:

-      Μα αυτού του είδους η σταθερότητα οδηγεί την πλειοψηφία των Ελλήνων σε απόγνωση… (αντίθετη άποψη)

Εδώ έρχεται να προστεθεί το 13^ο τέχνασμα του Schopenhauer.

-      Χωρίς τις μεταρρυθμίσεις, δεν μπορεί να υπάρξει σταθερότητα. Η Ελλάδα θα οδηγηθεί στην πτώχευση και την καταστροφή. Αυτό θέλετε; Να καταστραφεί η Ελλάδα; Ναι ή όχι; (υπερβολή, παραλογισμός και απόρριψη του αντεπιχειρήματος).

Φυσικά εδώ η απάντηση είναι πως όχι, δεν θέλει κανείς την καταστροφή. Ωστόσο, αυτού του είδους οι απαντήσεις έχουν επιτρέψει, και επιτρέπουν κάθε φορά, την “επικοινωνιακή” νίκη της Κυβέρνησης.

Ίσως να πρέπει να βελτιώσουμε τα επικοινωνιακά μας τεχνάσματα. Ίσως όμως να πρέπει να ακολουθήσουμε τη συμβουλή του Schopenhauer που μας προτρέπει να ξεκινάμε μία αντιπαράθεση μόνο με όσους πιστεύουμε ότι έχουν πνευματική ικανότητα και αυτοσεβασμό ώστε να αποφύγουν τις ακρότητες. Κάτι τέτοιο θέλει πολλή δουλειά, αλλά αξίζει τον κόπο προκειμένου η σταθερότητα να μην είναι φαινομενική.

Πηγές:

Arnheim, R. (2005). Τέχνη και Οπτική Αντίληψη: Η ψυχολογία της δημιουργικής όρασης. Αθήνα: Θεμέλιο.

Οικονόμου, Η. (2009). 8 Color perception.ppt. <ftp://ftp.soc.uoc.gr/Psycho/Oikonomou/CognitivePsy2/Paroysiaseis/>.

Σοπενχάουερ, Α. Η τέχνη του να έχεις πάντα δίκιο. Αθήνα: Αργοναύτης.